Dit is de man die alles terugvindt
Pieter Bootsma
Een ervaring
In 2014 is de Nieuwe Kerk 350 jaar in gebruik door protestants Groningen. Het wordt de aanleiding voor het uitgeven van een boek over deze kerk. Ik schrijf een hoofdstuk over wat uitgroeit tot het naoorlogse restauratieproject door de Hervormde Gemeente van Groningen van de drie grote, eeuwenoude binnenstadskerken: de Martini-, de A- en de Nieuwe Kerk.
Helaas zijn in 2014 geen der betrokkenen meer onder ons en moet ik mijn honger naar het verleden stillen met een speurtocht in de archieven. En zo kom ik terecht bij Jan van der Molen, de archivaris van de Protestantse Gemeente van Groningen. “Dat archief is nog niet te raadplegen. Ik ben daar nog druk mee bezig,” zegt hij als ik hem mijn vraag over documenten inzake de restauratiegeschiedenis voorleg.
Maar het merkwaardige feit doet zich voor dat als ik toch maar in de studiezaal van de Groninger Archieven plaatsneem, Van der Molen mij voortdurend documenten toebedeelt uit dat hervormde kerkarchief – dat nog op orde moet – die me in staat stellen om het verhaal te schrijven. En zo stijgt naarmate mijn verhaal voor het boek vordert mijn bewondering voor de man die me toegang verschaft tot het verleden zoals dat is neergeslagen in de papieren die zich over een afstand van vele, vele strekkende meters bevinden in het gebouw van de Groninger Archieven: hij blijkt alles te kunnen vinden wat ik nodig heb.
De ordenende hand van Jan van der Molen
Als Jan van der Molen in 1978 stopt als penningmeester van de Gereformeerde Kerk van Groningen-Zuid wordt hij in zijn vrije tijd vrijwilliger in de Stadsparkkerk om de archieven te inventariseren. Dit houdt hij vol tot 1995: G.J. Kok, kenner als geen ander van de geschiedenis van de Gereformeerde Kerken in Nederland, maakt dit werk verder af. Van der Molen is inmiddels te Utrecht opgeleid tot archiefconsulent. “Om de kerkarchieven te inventariseren bestaan er richtlijnen. Eerst moet al het ijzerwerk (nietjes!) en plastic worden verwijderd; daarna krijgen alle notulenboeken een nummer, evenals alle onderwerpen (omslagen), zodat er een lijst kan worden opgesteld die ‘inventaris’ wordt genoemd,” aldus Van der Molen.
Hij wordt de archiefconsulent van de Classis Groningen van de Gereformeerde Kerken. Deze kunnen hem nu advies vragen als hun archieven geïnventariseerd moeten worden. Zo zal hij met raad en daad een groepje vrijwilligers bijstaan dat in een zaaltje van De Fontein een vracht aan papieren van de Gereformeerde Kerk van Groningen-Noord/Oost uitzoekt en inventariseert.
De Gereformeerde Kerk(en) van Groningen
Op 3 februari 2000 – Van der Molen is inmiddels met pensioen – wordt hij vrijwilliger van de Groninger Archieven (GA) en zal hij, vooral werkend in de GA, in een periode van 25 jaar eenentwintig kerkelijke archieven inventariseren. Het belangrijkste werk verricht hij met de inventarisatie van de archieven van Gereformeerd Groningen.
In 1957 wordt de Gereformeerde Kerk van Groningen opgesplitst: de Kerk beschikt over een kerkenraad die meer dan honderd ouderlingen telt, hetgeen aan de effectiviteit van het orgaan afbreuk doet. Door het besluit ontstaan vier kerken, naar windrichting aangeduid met Noord, Oost, Zuid en West en met vier bijbehorende archieven. Het archief van de Gereformeerde Kerk van Groningen zal met het verdwijnen van deze Kerk derhalve worden begrensd door het jaar 1957: het leidt tot de uitgave van de ‘Inventaris van het archief van de Gereformeerde Kerk te Groningen en haar voorgangers 1834-1956’ van de hand van Jan van der Molen.
Maar de opsplitsing van 1957 is niet het einde van het inrichtingsproces van Gereformeerd Groningen. Al in 1969 vindt de eerste samenvoeging weer plaats en ontstaat Groningen Noord-Oost. Het samenvoegingsproces zet zich voort tot in 2002 er wederom sprake zal zijn van één Gereformeerde Kerk van Groningen, in afwachting van de samensmelting met de Hervormde Gemeente van Groningen.
De Hervormde Gemeente van Groningen en haar archief
Op 6 januari 2005 zullen de Gereformeerde Kerk en de Hervormde Gemeente van Groningen samensmelten tot de Protestantse Gemeente Groningen (PGG). Dat houdt in dat de archieven waaraan Van der Molen in en na 2005 nog steeds werkt, het jaar 2005 tot eindpunt zullen hebben. Dan zal worden begonnen met het verzamelen van documenten voor het PGG-archief, een archief dat te maken zal krijgen met het bewaren van documenten in een steeds digitaler tijdperk.
Waar Van der Molen na de samensmelting van 2005 ook zijn beste krachten aan gaat wijden, is aan het archief van de Hervormde Gemeente dat nog lang niet tot 2005 is gevorderd. Van der Molen: “W.K. van der Veen, de aartsdiaken van de Hervormde Gemeente, die zelf in dienst was van het gemeentearchief, zou dit aanpakken, maar dat kwam er niet van: ik ben dat er toen maar bij gaan doen. Het is een archief dat loopt vanaf circa 1600. Hoeveel meter het beslaat – ik weet het niet. Alleen al het hervormde archief vanaf 1951 beslaat voor zover het gearchiveerd is op dit moment zestig meter.”
Afscheid
Op 3 februari 2025 vindt in de koffiekamer van de GA een zeer bescheiden plechtigheid plaats. Van der Molen neemt afscheid van ‘zijn’ archieven en van de GA, waar hij jarenlang drie middagen in de week verbleef. Wat blijft is dat hij als in de voorbije jaren één ochtend in de week door zal brengen in de kelder van de Immanuelkerk, alwaar hij zijn opvolgster, Betsie Westermann – gepensioneerd archiefmedewerkster van de gemeente Het Hogeland – ter zijde zal staan met het verder ordenen van het aldaar opgeslagen archief van Groningen-West, Noord-, en Noord-Oost. Hij schat dat dit werk in 2027 zal worden voltooid.
Wat in 2028 naar verwachting dankzij de arbeid van – alleen – Betsie Westermann gereedkomt, is de inventarisatie van het archief van de Hervormde Gemeente, dat zich al in de GA bevindt. Dan zal het archief van de al dan niet verre voorgangers van de Protestantse Gemeente van Groningen dat loopt van circa 1600 tot 2005, zijn geïnventariseerd.
Aan het eind van de plechtigheid laat Van der Molen ons in een van de archiefruimten een glimp van zijn productie zien: een in een strakke orde opgestelde lange rij van archiefdozen van het archief van de Hervormde Gemeente vanaf 1951, gevuld met papieren die getuigen van de noeste hervormde arbeid in de wijngaard des Heren.
Dit artikel verscheen eerder in Kerk in Stad 4 – 21 februari 2025 – kerkinstad.nl.