“Er is veel voor te zeggen om te stellen dat de krachtigste prediking in onze tijd komt van de dichters, toneelschrijvers, romanciers (en singer-songwriters), want vaak zijn zij, meer dan de rest van ons, in staat om met verschrikkelijke eerlijkheid te spreken over de afwezigheid van God in deze wereld en over de storm van zijn afwezigheid, zowel van buiten als van binnen. Welke, omdat ze ondraaglijk, onleefbaar is, ons onherroepelijk bij het oog van de storm brengt.”*
Ds. Wouter van Wingerden, ambulant predikant
Dit citaat van Frederic Buechner is zeker van toepassing op Leonard Cohen. Recent deed ook Tomáš Halík in zijn boek De namiddag van het christendom de oproep om juist als theologen ons oor bij deze artistieke tijdgenoten te luisteren te leggen. Met dit artikel wil ik dat dan ook doen. Al luisterend naar Cohens laatste album, You Want It Darker, moet ik denken aan het gevecht van Jakob met God bij de Jabbok (Genesis 32), een mysterieus en intrigerend verhaal. De bijbelschrijver laat ons in het ongewisse wat daar precies gebeurde. Jakob vocht met God en het eindigt onbeslist. Heeft Jakob gewonnen? Of toch God? Blijkbaar heeft God Jakobs toestemming nodig om te gaan en is Jakob degene die de overhand heeft. Daarentegen is het Jakob die gewond uit de strijd komt.
Worsteling
In heel Cohens oeuvre is eenzelfde worsteling herkenbaar. Een worsteling met zichzelf, de liefde en met God. Een worsteling waar ook niet duidelijk wordt wie wint. Op zijn laatste album komt die worsteling tot een climax. Zijn meest theologische album, alsof hij voor zijn dood nog één ultieme poging doet om in het reine te komen met God en het leven. Het is als in het bijbelverhaal wanneer de ochtend aanbreekt. De worsteling stopt, de worstelaars gaan uit elkaar. Maar voordat het afscheid plaatsvindt moet er nog iets gebeuren. Jakob wilde God niet zomaar laten gaan en wilde Hem alleen laten vertrekken onder de voorwaarde dat God hem zou zegenen. Zo wil Cohen net als Jakob God niet loslaten zonder de zegen te ontvangen. Aan de andere kant wil hij God ook niet zonder meer laten gaan omdat hij grote vragen heeft aan God.
Hier ben ik
Deze dubbele houding, deze tegenstrijdige verlangens uiten zich ook in de teksten van dit album, die op veel plaatsen op twee manieren te interpreteren zijn. Als teken van overgave of juist van verzet. In het eerste nummer, de titelsong: ‘You Want It Darker’, klinken de bijbelse woorden: Hineni, hineni! Hebreeuws voor: Zie, hier ben ik, hier ben ik! Woorden die Abraham spreekt op het moment dat God hem roept om zijn zoon te gaan offeren. Woorden van gehoorzaamheid en overgave in het geval van Abraham. Bedoelt Cohen ze ook zo? Of legt hij er ook een uitdagende en tartende betekenis in? Zie, hier ben ik! Kom maar op als U durft! Dit is maar één van de talloze voorbeelden van ambiguïteit die te vinden zijn op dit album. Voor mij is Cohen een moderne Jakob, een man die worstelt met God en mens. Die worstelt en zich niet gewonnen geeft. Die tegelijk de ander ook niet laat gaan.
Dubbelheid
Hier doet Cohen waar Buechner in het citaat hierboven naar zoekt. Daarin ligt voor mij de betekenis van zijn muziek. In zijn weerstand, in zijn niet-eens-zijn-met God herken ik allerlei bijbelse stemmen. Jeremia, Job, verschillende psalmdichters – om er een paar te noemen. Als mens hebben we snel de neiging om die dubbelheid uit de weg te gaan. Om als de vrienden van Job een eenduidig antwoord te zoeken waarmee alles gladgestreken wordt. Cohen doet dat echter niet, hij laat die dubbelheid staan en vertolkt die als geen ander. Hij maakt zo ruimte voor de gebrokenheid. Die gebrokenheid is er, ook wanneer je gelooft, en je kunt daar niet voor weglopen. Cohen laat ons ervaren dat die gebrokenheid niet het einde is, dat juist in die dubbelheid de schoonheid van het bestaan te vinden is. Het is EN-EN, niet OF/OF. Het is verdriet en hoop, gemis en dankbaarheid, liefde en pijn, ze gaan in het leven samen op. Het is ook verzet en overgave, twijfel en geloof, die horen bij elkaar.
God op afstand en heel dichtbij
Die dubbele ervaringen kunnen stormachtig aanvoelen en Cohen laat zien dat je juist dan moet blijven staan. Omdat je zo dichter bij het oog van de storm komt? Wellicht. In ieder geval geeft hij op deze manier uitdrukking aan de complexiteit van leven, van geloven. De complexiteit dat levend geloven zo vaak een worsteling lijkt. Een worsteling, ja! Maar dat is geenszins negatief, want in de worsteling is de ander ook heel dichtbij. In zijn worstelen op dit album houdt Cohen, als een moderne Jakob, God op afstand en heel dichtbij.
*) Frederick Buechner, Telling the Truth: The Gospel as Tragedy, Comedy and Fairy Tale, 1977, p. 44
Dit artikel verscheen eerder in Kerk in Stad 14 – 16 juli 2024 – kerkinstad.nl.