Op de eerste zondag van dit jaar raakte ik in gesprek met iemand en diegene vroeg: “Domie, wat bedoelen mensen eigenlijk als ze met nieuwjaar een ander ‘Veel heil en zegen’ toewensen?” Wat betekent heil? We voelen allemaal aan dat het iets goeds is, maar wat is het precies?
Ds. Wouter van Wingerden, ambulant predikant in Noord-Nederland
Dat is nog niet zo eenvoudig te beantwoorden. Ik vond het leuk die vraag zomaar ‘in het wild’ tegen te komen. Het is namelijk een vraag die op dit moment erg leeft in kerkelijk en theologisch Nederland.
Vrede op aarde
Afgelopen zomer was ik bij een symposium over die vraag en in zijn nieuwste boek, Vrede op aarde, stelt Stefan Paas dezelfde vraag geregeld aan de orde. Wat is heil? Op welke manier is het evangelie heilzaam aanwezig in deze wereld? Ik liep al met de gedachte rond om dit thema te kiezen voor dit artikel, de vraag was een extra aanzetje om ook werkelijk hierover te schrijven. Het boek van Stefan Paas zal ik als kapstok gebruiken, al ga ik geen recensie of uitgebreide samenvatting geven. Ik wil vooral doorgeven wat dit mooie boek mij gegeven heeft. Ik zal twee punten uit het boek naar voren halen die mij erg hebben aangesproken. Het eerste heeft te maken met de persoonlijke insteek die Paas gekozen heeft, het tweede is meer theologisch van aard.
Overboord
Stefan Paas begint zijn boek met een beschrijving van een eigen religieuze ervaring als jongvolwassene. Een ervaring die tot op de dag van vandaag belangrijk voor hem is. Tegelijkertijd is het een ervaring waarvan hij weet dat die niet meer terugkomt. Hij zou het nooit meer zo kunnen ervaren, omdat een aantal opvattingen die tot die ervaring hebben geleid niet meer geloofwaardig voor hem zijn. Ik vind het mooi hoe hij desondanks de waarde van die ervaring blijft vasthouden. Knap hoe hij in dit boek het kind niet met het badwater weggooit. Het badwater van cultureel bepaalde vormen van geloofsbeleving en theologie kan overboord als het nodig is.
Badwater
Tegelijkertijd is Paas realistisch, het is onontkoombaar dat er ‘badwater’ is. We zijn mensen die leven in een bepaalde tijd, op een bepaalde plek, als onderdeel van een bepaalde familie en cultuur. Paas weet hierin een weg te vinden die enerzijds wegblijft van relativering en reducering; de waarde van zijn ervaring en het geloof van toen blijft staan. Anderzijds geeft het ruimte om uiterst kritisch te zijn op zijn eigen traditie en achtergrond en te zoeken naar vormen en taal die wel passen in deze tijd en cultuur. Positief waarderen zonder zoetsappig te worden, kritisch zijn zonder af te breken: ik vind dat erg sterk. Wat mij betreft een houding waarmee velen hun voordeel kunnen doen.
Toegangskaartje voor de hemel
Het theologische punt dat ik naar voren wil halen heeft alles te maken met de vraag van het begin. Wat is heil? In de theologie zijn daar meerdere antwoorden op gegeven en verschillende tradities geven één specifiek antwoord op die vraag en zetten die centraal. In Stefans Paas’ eigen traditie was dat: ‘Heil betekent dat je na je dood in de hemel komt.’ Het gaat Paas er niet om dat dat niet waar zou zijn. Zijn punt is vooral dat de versmalling tot dit ene punt problematisch is. Het heil dat Christus ons schenkt is veel breder dan alleen een toegangskaartje voor de hemel. Genade doet ook iets in het hier en nu, het verandert mensen. Ze zet mensen aan tot liefde voor de naaste en zorg voor de schepping.
Niet alles kwijt
In plaats van een versmalde, verkokerde visie op wat heil is, pleit Paas voor een brede opvatting daarvan. Een zogenaamde ‘dikke’ soteriologie (soteriologie: de leer over de redding van de mens). In zo’n dikke soteriologie kunnen veel aspecten van redding bij elkaar komen en is er geen noodzaak om het te versmallen tot één kernpunt of thema. Dat lijkt mij een goede weg, ze maakt het mogelijk om bruggen te slaan tussen verschillende tradities en stromingen.
Tegelijk geeft het ook ruimte om kritisch te zijn. Bij een dunne soteriologie is dat moeilijk omdat je het gevaar loopt alles kwijt te raken als blijkt dat die ene opvatting niet meer geloofwaardig is. In een dikke soteriologie is dat veel minder eng en problematisch, want als blijkt dat je een deel van wat je ooit dacht moet bijstellen of herzien, dan valt nog niet gelijk het hele geloof in Christus als redder van de wereld in het water. Ook dat lijkt me winst, want ik kom genoeg mensen tegen voor wie het geloof van vroeger niet meer voldoet en die daarom zoeken naar een manier van geloven die wel past in het hier en nu.
Dit artikel verscheen eerder in Kerk in Stad 3 – 13 februari 2024 – kerkinstad.nl.