De winter nadert, oorlogen gaan maar door en inflatie viert hoogtij. De vraag dringt zich op welke invloed deze winter op het kerkelijk vieren zal hebben. Komt er met de naderende frisse wind ook ruimte voor een verfrissende geest? In dit artikel verwoord ik enkele ontwikkelingskansen voor de liturgie die ons gegeven zijn.
Ds. Nick Everts
Liturgie
De meest smalle benadering van liturgie is de ‘orde van dienst’, waarbij verwezen wordt naar een opsomming van liederen, teksten en gebeden. In het kerkelijke leven noemen we dat inderdaad de liturgie, maar in dit artikel geef ik de voorkeur aan een bredere benadering. Ik vat dat samen als ‘elkaar en God van dienst zijn’, waarbij ik speel met de klassiek-Griekse en vroegchristelijke betekenis van liturgie.
Volksdienst
In het oude Griekenland verwees het woord ‘litourgia’ naar een publieke uitgave voor rekening van een rijke burger. Publieke uitgaven vielen normaal gesproken onder verantwoordelijkheid van de (stads)staat, maar voor rijke burgers was het een burgerplicht om bepaalde publieke voorzieningen te betalen. Denk hierbij aan de kosten voor de oprichting / het onderhoud van een koor, scholing, openbare maaltijden bij godsdienstige feesten en het mogelijk maken van (religieuze) reizen. Voor het toewijzen van een litourgia waren strikte regels, waarbij de rijkste burgers als eerste iets toegewezen kregen. Men kon een toegewezen litourgia weigeren als men dacht niet aan de beurt te zijn. Dan kon men gedwongen worden tot vermogensruil met de eerstvolgende. Degene die de vermogensruil (antidosis) weigerde, diende de litourgia op zich te nemen.
Bijbel
In de Griekse vertaling van het eerste testament verwijst het woord litourgia naar de cultische diensten van de priesters en levieten, en de verering van andere goden. In het nieuwe testament verwijst het woord met name naar de tempeldienst of het priesterschap van Christus. In deze beschrijvingen valt op dat het om veel meer gaat dan alleen de gekozen liederen, lezingen en gebeden. Ook de inrichting van het gebouw, de kleding en natuurlijke momenten in het jaar raken aan litourgia.
Spannend momentum
Liturgie opgevat als elkaar en God van dienst zijn vraagt in iedere tijd om nieuw commitment. Het volstaat niet om simpelweg de orde en regels van de traditie te volgen. Net zo goed dwingt de focus op de ander en God ons voorbij het bezig zijn met wat we zelf leuk en mooi vinden. Het is belangrijk om dit mee te nemen bij het onder ogen komen van de uitdagingen van onze tijd. De meeste stress en spanning komt misschien wel op door een te nauwe visie op kerkzijn en liturgie.
Uitdagingen actuele liturgie
Wat is nou de uitdaging die ons voorligt deze winter? Is het de energierekening en daarmee een financiële vraag? Is het ons onvermogen om in een wereld te leven zonder oorlog en ongelijkheid, en dus een praktisch-ethische vraag? Is het onze verslaving aan comfort en goedkope energie, en daarmee dus gehechtheid aan verkeerde dingen? Als ik door de bril van liturgie kijk, denk ik dat de echte uitdaging daarin ligt dat we te midden van alle vragen durven blijven gaan voor elkaar en God een dienst bewijzen. Niets meer en niets minder!
Ontwikkelkansen voor liturgie
Uitdagingen klinken moeilijk, maar ontwikkelkansen wil je eigenlijk niet ontlopen. Daarom verwoord ik enkele ontwikkelkansen die ons met de naderende frisse wind gegeven zijn:
- Als we elkaar en God volop van dienst willen zijn, kunnen kosten, ecologisch verantwoordelijkheidsgevoel of inefficiënt gebruik van ruimtes een laatste aanmoediging zijn om letterlijk bij elkaar over de drempel te komen. Oecumenische samenwerking tussen kerken én vooral met andere mensen/organisaties die onze naaste zijn.
- Bewijzen we elkaar en God de grootste dienst door wat we nu doen? Ik zie veel geloofsgemeenschappen bijna buitensporig gefocust op de zondagmorgendienst. En dat terwijl de Jezus-verhalen vooral buiten en onderweg afspelen. Ik kijk uit naar een vruchtbare herbezinning op onze kernopdracht.
- Verantwoordelijkheid nemen voor een publieke taak/nood en andere rijke burgers of groepen aanspreken op hun verantwoordelijkheid. Misschien heeft de verzorgingsstaat ons letterlijk mogelijkheden tot levendige liturgie uit handen genomen en moeten we het kunstmatige onderscheid tussen liturgie/diaconie opheffen.
- Liturgie breed opgevat raakt ook aan de relatie tussen religieuze feesten en de natuurlijke wendingen in het jaar. Op de één of andere manier liggen bijna alle christelijke feesten in de koude helft van het jaar. Zouden we na twee jaar corona en met de naderende winter niet onze focus moeten verleggen naar de warme helft van het jaar? Kortom: laten we vooral vieren wanneer het kan.
- Herwaardering van eenvoud en bescheidenheid. Niet alleen in woord, maar ook in daad. Hoe kunnen we minder grondstoffen uitputten en meer voedingsbodem bieden?
Tot slot, de laatste tijd denk ik weleens dat samen een voedselbos onderhouden en de vruchten delen met minderbedeelden een groter loflied is dan welk halleluja dan ook.
Dit artikel verscheen eerder in Kerk in Stad, kerkblad in Groningen, op 5 november 2022.